Wayanatomoja omi hapëkatop ïtoponpë Suriname po upak tëweitoponpïkom malalë tïwepohnëptopkom ailëlë

Uhpak poinë tapsik jalï hemalë tëwuhnëpïkomke hapon lëhken tulakanamo project pëkënkomoja tïpatawëhe tëkëlëhe tëmamine tot aptao of ipok man katop apëitïhwë, lome pëtuku tot ituwalonumala sike ipëk iweitopkom pëk, masike Wayanatom Suriname ponokom kunka ejalë tïkatopkom omi hapëkatop consultation protocol katop ïtohpëk tëweitopkom ailëlë, ihleme, inipïnïnkom malë, malalë tïmoihem FPIC katop United Nations OHCHR nïpotpï ailë huwa.

Ënïkjam mëkja Wayanatom malalë tohme ejalë tïkatopkom organisatie apuwane tot?

Wayanatom mëkja uhpak Kalinja pajamonpëtom aktuhpoi Guyana emopo Zuid – Amerika po iwepatamtëimëtpïtom, malalë man ipatakom tïhahkai 3 me ëutë kuptë eitop ailë. Helëkom ëutë po man ipatakom tëtïhe hemalë Brazilië, Suriname malalë Frans – Guyana huwa. Wayanatom kunepatamtëimë Lawa tunanetpitailë Litani tunan etpitailë Oelemari tunan etpitailë malalë Tapanahony tunan etpitailë huwa. Suriname lonpo man 900 me katïp Wayanatom. Ëhmelë man 2500 me Wayanatom tïwë tïwëlënpo. Ulë tëweitopkome man Wayanatom ituhtalïtom pëk onti, ka tom apëlëtja tot, ulu epïme tot malalë tïwëlën tëpïhamotom epïmehnë tot tïtupikompo huwa. Towomikom jawëhnë man Wayanatom upak tëweitopkom ailëhnë, upak eitop tïnekalëkehnë man tot, uhpak tïpatakom kulunmatop ailëhnë man tot, kosmos malë tëwëtutopkomohpehnë malalë upak eitop cultuur jawëhnë man tot hemalë pona apulëpotopkom ponala tulakanamoja tïpatawëhe aptao.

Hemalë ponahnë man Wayanatom ipok lëken lep ëheme ulë ëtakëlë apulëponanomomna lep ulë iweitom pëk Suriname po. Lome, hemalë hapon 21st eeuw poinë man, Wayanatom iloptailonuhpe tëtïhe kowtu pëkënkom mëktïhwë aptao, ipatakëhe malalë ipatakom ekatailë tëhmomhe tulakanamo ëtïkompëk eihe ilonkom pona. Talë, Amazon lonpo eitop katïh man, kowtu pëkënkom kwihke kowtu upija tot iloptailëla akuhpo amikëmëtohme upilïhtao aptao lohtao ëhekwalikala eitohme huwa, malalë pëtukulula ipëk sike tunakwak of amahtomohtak mënëtïja ëhmelë wïlïkme. Kwik epïja ka tom tunakwalïtom moloinë mëklë ëimëjahnë Wayanatom, mëlë umpoi kole kaliponotom uwamela mënëtïja. Tulakanamotom mënmëkja tïwëlën poinë tëweitopkom ailë lëken man tot onti, moloinë mëlë umpoi mëkpalëtomomnamën tïjahemeleituhtaoma lalëtunakwao ëitë ëitële Wayanatomotïmnamë nëtïjauhpakakename eitoponpëkatïpïlahu wa. Kowtu pëk eitop man ipok malalë ipokela Lanti pampilan pëk. Molo man ituhtao kole Kalaiwatom kowtu pëkënkom tëmene tot tumëkhe Suriname lon pona malalë molohnë man ëhemailë tëmenela imëkïtpïtom istawëhe, malalëmanmolopam pilakowtupëkeitopohpankom moloinë mëkjatïpeitokomupijagari mpeirohaponkom. Suriname mëlë inëlëpsik lëken pëhkëna teihem South America po iletinkom ipetukwala teihamo, masike man helë umpoi Wayanatom anumna kowtu pëkënkom enokëmëtoh pëk.

Uhpak aptao, Suriname pono Lanti malalë tïwëlën national of international organisatietom talanmehao Wayana malë lep ëtïkom ipohnëptop sustainable development katop of tïwëlën project inëlële of ipokepïn anumhakan industie emtakaime, of mënke tot iloptailon Lanti pampilan pëkëna tïtohme Letitom pëk malalë ëhmelë mëlëkom ïpotohme ituhtao eitohpëk. Helëkom pëk kunehak upaklë tïpohnëphe Wayanatomoja, lome NGO tomoja helëkom tïnïlïtpïkom katïp tënepoi tïwëlënkomoja malalë ipetukwatpï katïp ëkëmnë mëlëkom tëkalëimëi isapëkatpï katïp Wayanatom nipanakmame, lome pëtuku uheinëla mëlë katïp kole tuwalëhe eitoptom informative tom ënekalëimëla iweitop ailë. Ahpan katïp hapon lëken iweitopkom tïnonanïkamo eitopjao. Helëkom pëk Wayanatom kunehak tuwalë pepta kalakuli ïtohpëk projecttom ehetjao lome omi ailëla iweitopkom tïhnëlë tëhpohnëphe, kalakuli pepta ïtëlanma ëutë ponokomoja of ëutëna, masike mëlëkom pëk kole upotoptom tëtïhe tëmene hapon iweitopkom sike hapëm utëla malalë ejahelë lëken ëheme ëtïkom tïpetukwai Lantime of organisatieme kalakuli tëpëihe ejahe. Masike helë katïp sike iloptailë ïna katop ëtïkom pëkhe tïwëlënkom aptao tëtïhe hemele. Wantak tïkai man Wayanatom protocol ailëhe lëken hemalë aptao.

Akename tïwëlënkom tumëkhe Wayanatom patak ëtïkom pëk eitohme lome tot tëweitopkom ailë lëken ëtïkom pëkhe Wayanatom ënilespekiptëla tot tïmëktïhwëhe aptao, masike maka neha mëlë katïp eitop kunka tot hemele apëli 2018 aptao, Wayanatom umïtïn Ipomadi Toko Pelanapin, male tïkatopkomlë stichting Mulokot apuwanetotëtakëlë, moloinë uhpak Wayanatom nekalë ehet ailë tëheptëi helë stichting. Mulokot organisatiejao man Wayanatom ëutë ponokom tïhanophe mëlë Stichting jao eitohme, masike mëham hapëm ëtï aptao ëutë umïtïntomoja mënëtuja. Ipëkhe eitop malalë ontwikkeling alëtop man upaklë ëutë umïtïntomoja tïpetukwai ëtakëlë stichting alïtom malë Wayanatomelë. Awomikom man “emna malëla aptao, emna pëkëla” tïwëlënkom tuwalë eitohme epoleken Wayanatom ënekwalikala eitohme, Wayanatom malë ëtïkom pëkhe aptao ëhekatïp eitop ailë Wayanatom tïlespekiptëi tëpëtomai mïhja ëtakëlë tïlonkom/tïpatakom kulunmatohme ejahe.

Ëtïkatohme Wayanatom tïkatopkomlë omi hapëkatop ïne?

Akenamehle aptao, stichting Mulokot ïtïhwë aptao, kaliponotom ëutë ponokom tïmoihem vrij eitop ailë, akename ise eitop ailë, malalë ëhetuwalonumatop (FPIC) upotop ailë mëlë imilikpone tot ahpelahle eitop ailë. Tohme helë katïp uwa uhpak helë ailëla kaliponotom Wayana patak tumëkhe sike. Pëtuku kaliponotom ituwalonumaheinëla sike wantak katop kunmëk Wayanahtak. Uhpak aptao mëlë katïpïla kunehak masike. Lanti peitotom of tïwëlën organisatietom akename tëmene hapon etuwalonumatohpëkëla tumëkhe tot tïnïlïtpïkom panakmapoi lëken, lome ahpela tuwalëhe eitoptom ënekalëla tot mëlëkom tëkwalikai ejahe ëwuhnëptë sike hapëm talïhnawëla awomikom, malalë ëhmelë iweitopkom Wayanatom nipohnëpï ailëla tot masike isanohpola katïp inïpokom pëtuku talïhnao eitopomna sike ëtïlïla lëken inïpokom tëtïhe Wantak tïkai Wayana mëlëkom pëk.

Helë man tïhe Wayanatomoja tïwëlënkom uwaponkatohme epoleken ëtïkom pëkëla tïwëlënkom eitohme of epoleken ïhï kala ëutë ponokom eitohme helë imilikutpïke tekulunmatopkome, malalë wantak tïwëlënkom katohme helë haponkom enetponkom apëtomatohme anumhak tïtopkome:

• Tulakanamo tumëkhe Wayanatom patak pëtuku ëtuheinëla ëtïkom pëk eitohme, lome Wayanatom ënituwalonumala tot kalakulitom apëitoponpëtom pëk. Masike mëlë katïp aptao mëlëkom pitë tumakaihe ëtakïmaimëtohme hemele ëtutohpëk.
• Ahpela tulakanamo tumëkhe ipokan talïhnao eitop ailë aptao, malalë talïhnawëla ëtutop aptao man mëlëkom pitë akenamepsik ïtëimëlahnë aptao mëkjalëja tïpetukwapoihe jumelëken. Tulakanamo man talanmehao tuile ëtutoptom pëk, asimhak lëken tot mënmëkja kole tuwalëhe eitoptom ënekalëhela sike.
• Tuwalëhe eitoptom man ëtutop aptao powerpoint programma ailë tënepoihe talïhnao, tanme pëtuku talïhnawëla sike; project eitoptom ekalëtohpëk, kalakuli pëk, of project miliktohpë tïwëlënkom ënituwalonumala aptao man mëlë ipokela. Malalë ipok project eitoptom pëk lëken man tot ëtuluhe lome iloptailë eitoptom pëk man tot kaliponotom ënuluhela.
• Tulakanamo talanmehao Wayana omi jaowëla sike iloptailë ipanakmatop omi hahkanemna aptao, Sranan omi jao lëken lome talanmehao Nederlands omi jao malalë Engels omi jao iloptailontom omi jao ënipohnëpïla man tot Wayanatom pëk. Masike omi hahkane lëken tïmeitïtom ëutë ponokom apëtome talïhnao poptë omi eitophme. Talanmehao ëtutop ïponanom omi hahkane ijuluptëja tëpëtomatopkome. Lome man mëlë uhpolo omi iloptailë ipohnëptop Leti katop of ontwikkeling katop imna man Wayana omi jao. Masike man ëutë umïtïntomoja tïnisanokomlë tïhanophe towomikom hahkaneme, talïhnao poptë omi eitohme mapaimalë ëutë ponome sike molo eitop tuwalë.
• Talankom tulakanamotom man ëhmelë ëutë umïtïntom malë ëtuluhela pëkënatpëja lëken man malonkom ëtuluhe tëmene awomi apësihe sike of ahpe eitop ekalëhe sike anumïn isanopja tot ipëkhe tëweitopkom ïlïnmahe sike taptëlë ëtutop ekwalikahe, ëhmelë kaliponotom ëutë ponokom ënituwalonummahela, malalë Wayana omi hapëkane ënimojihela sike man Wayanatom wantak tïkai. Helëkom hapon tënei sike, man tulakanamoja helë tïkaihe talïhnak wantak ikatopkome tïmoihem pëk vrij eitopjao, akename ise eitopjao, malalë akenamepsik etuwalonumatop ailë, masike ëhmelë helëkom eneja Wayanatom apëtomananom malalë ikulunmananom huwa.
• Talanmehao eitopjao, man tïwëlënkom ëutë umïtïntom omi ponanokom katïp mënëhenepoja ipoh kapane mëhe kapotophe sike.

Helëkom katïp eitop tënei sike, ëhmelë Wayana organisatietom inamololë kunëtakïma tïmoihamo miliktoptom pëk ëtakëlë ëutë umïtïntom malë taptëlë kaliponotome, Mulokot organisatie – ëtakëlë tïwëlën organisatie hakëne teihamo Wayana organisatietom, Piya malalë Paatu – kunepohnëp omi hapëkatop ïtohme hemele ëtakëlë. Wayanatom katop omi hapëkatop man iweitopkom jaolë tïmilikhe, eneimëtoptom, talihnao tïwëlënkom neneme malalë FPIC eitop ailë , lome akename aptao eklohpo hapon lëken. Helë tïmoihem kunëhmilik Engels omijao, Nederlands omijao, malalë Wayana omijawëhnë talïhnao iweitohme Wayanatomoja ëtï eumakpelahe of tïwë tïlëmëhe aptao iloptailëla eitohme awomikomjaolë sike, masike project pëkhe tïwëlënkom aptao man epoleken ëtïkom pëk eitop ipokela Wayana patao. Wantak tïkai upak Wayanatom sike towomikom hapëkanehpe sike huwa.

Ëtïhle mëlë Wayanatom omi hapëkatop

Wayanatom omi hapëkatop: Wayanatom letin ikulunmane talïhnao of ejahelë tïpatakom alëtop, inamololë ëtïkom pëk eitop malalë ejahelë ëtïkom pëk iweitopkom kunënmaka December 18, 2020 aptao malalë talïhnao man omi hapëkatop tïhe Wayanatom epohnëptop ailë lëken. Helë man tïhnëlë tïtïpkaheme, molo man apsik enepotop tïmulimïnmahem:

• Ëutë kuptë man Wayanatom umïtïn tïhanophe, talankomoja man tïpatawëhe ejahelë organisatie tïhe tïkatopkom tëwepohnëptopkom ailë, ëhmelë Wayanatom malë ipëkhe eitoptom pëkhe aptao man ipok ëtakëlë malalë man tot pëtuku tïtuwalonumaihe project eitoptom pëk of ipëkhe eitoptom pëk.
• Tënon project pëkhe tulakanamo aptao man Wayanatom pëtuku tïtuwalonumaihe talïhnao hapëm ipanakmatohme ejahe, ëhmelë tuwalëhe eitoptom, ipokan malalë ipokepïntom man ëhmelë talïhnak tumakaihe tïwëlënkom tuwalë eitohme.
• Tïwëlënkom ëtutop ïpohe Wayana patao aptao mëkja ëhmelë mëlëkom epetpï epetpïme tïkalakulinkom kelë – helë katïp eitop man tulakanamotom malë lëkenela, lome ëhmelë tïwëlënkom malëhnë Wayanatom male ëtuluhe teihamo malë ëtïpëkhe ënïk Wayanatom patao aptao man ëtutop tëpetpïje omi hahkananom malalë mëlë awaina tëmaminomhamo ëtutohpo tëpetpïmaihe tïpotponkomoja.
• Omi hahkananom he man ëtutop kupë, malalë man malonkom Wayana umïtïntom nisanopïtpïme.
• Ëtutoptom man Wayanatom patao tïhehe tanme ëtï isanoptoptom pëkhe aptao of ëtï pëk ëtuluhe aptao, malalë man akenamepsik kaliponotom tïtuwalonumaihe ëtï pëk ëtutoh pëkhe aptao of ëtï pëk etuwalonumatop aptao.
• Ëhmelë ëtutoponpëtom man tëpëipoihe minuuttom ailë; ëhmelë Nederlandsjao imilikutpïtom man tïhahkaimëihe Wayana omijakn malalë tïteikënuptëpoihe tïwëlënuja tuwalonuja. Omi hahkane epetpïtom ëtutop ïponanom mënepetpïme.
• Wayana patao ëtutop ipohe teihamo hakëne awaina akenamepsik tumëkhe ëutëna ëtutop petukwatohme aptao man ipok, tohme uwa ëhtuikala eitohme malalë pëtuku etuwalonumatohme apënuktoptom pëk huwa.
• Ëtutop aptao man tuwalon poptë tënokhehe omi panakmai ekalëi huwa elamna teihem ëtutohpo tën kala ïna of uwa tïkahem ëutë ponokom ehetjao, iwëhepatpï poptë ëtïkom eitoptom pëk malalë elamna ëtïkom pëk tëtuhem.
• Ëhtuikala man Wayanatom ëheme ëtïpëk tot pëtuku ëheme ëtuluhe aptao, malalë man tot mëlë julu ëheme tëwëtululuhtawëhe aptao tapulëpoi hela tïwëlënkomoja.
• Eponala tuwalëhe eitoptom tëpëihe Wayanatomoja aptao mïjalëpsik tupoi ejahe aptao man awomikom tïmoihehe mëlë katïp iweitopkom sike. Helëkom pëk tïpohnëphe akenamepsik ëtutop ïponanomoja aptao man ipok. Ipok Wayanatomoja aptao lëken ïhï of uwa mënke tot.
• Tëumakpelahe aptao Wayanatom project ïtop ipetukwaimëja tëweitopkom ailë of malëla aptao hapëm uwa mënke tot project ïtohpëk.
• Ipok man emnaja project pëk eitop tïkai Wayanatom aptao man mëlë meinë tïhnëlë hapon, mëlëtpë tïpetukwaihe, masike mëlë omitpë pampila pëkëna tëtïhe aptao Wayanatomoja ëtakëlë tïteikënuptëihe. Project pëk einëhtao man Wayanatom malalë tulakanamo ëhekatïp mënëhlespekiptëja tot ëheme malalë ëtï tïpetukwaimëhemïhpe aptao tot mëlë ïlëmëja ëtakëlë ëheme huwa.

Wayana omi hapëkatop man stichting Mulokot website pëk tïmilikhe http://mulokot.com, malalë Cultural Survival website pëkëhnë mëlë menejai.

Enetpïtom malalë imulihtom

Enetpïtom:

Omi hapëkatop ïtïhwë aptao organisatie Mulokot tïwëlëlon ponokom organisatietom ituwalonume ahpelahle mëlë eitohpëk malalë imoitohme huwa. Tïwëlën organisatietom man molo project pëkhe teihamo lome man tot eponala ipëkhe tëweitopkom ïlïnmahe lëken omi hapëkatop protocol pona hela. Lome man hemalë kaliponotom ëutë ponokom pampila pëk omi hapëkatopohpe masike enepotop julu tëtïhe aptao tot mënenepoja hemele. Talanmehao organisatietom projecttom pëkhe pëtuku kaliponotom ënituwalonumala moloinë mëlë katïpïla aptao uwa katop panakme tot. Mëlë katïp kunehak organisatie Wayana patak tïtëi lome pëtuku utëla tot kalakuli eitoptom pëk masike mëkja tënokëmëi. Masike organisatie Wayana nupo tuwalëhe eitoptom ënekalëla aptao iloptaië malonkom akëlë tëmamine eitop omi hapëkatop protocol ailëla sike.

Helë ïtïhwë aptao Wayanatom awolemïla mïhja inamololë tïpatakom apëhëmëtohpëk ipohnëhpone, towomikom jaolë tïlïtpï, tawakenma mantot mëlë pëk mïhja ejahelë tïlonkom alëtohpëk mïhja wantë eitoh pona.

Kaliponotom ipëk eitop akïmatop

Ipëk teihamo:

Kaliponotom:

Stichting Mulokot kunehak kalipontom ise eitoptom ïtop eneneme omi hapëkatop ïlïlïhtao aptao malalë ipok lëken mëlë pëk eitoptom eneneme huwa. Ëutë kuptë ise eluwakom eitop, wëlïham ise eitop, tamusitom/kunumusitom ise eitoptom, malalë imjatatom/waluhmatom omi tïpanakmai omi hapëkatop ïlïlïhtao aptao. Hëlëkom pëk eitoponpë eneneme kunehak stichting Mulokot, mëlë stichting alïtom mëkja Wayanatom, malalë Wayana umïtïntom.

Tïpïnamotom:

Organisatie Mulokot Wayana omi hapëkatop protocol ïpone Ëtäkëlë katop ehet ailë, Wayana omi taptëlë ëheme katop. Masike man ëhmelë Wayana eumakpe aptao lëken Wayana omi hapëkatop imilikutpï ahpelahle tïhehe, malalë man akenamepsik pëtuhku tëneimëihe tïpetukwaimëihe of tïhapëkaimëihe jumelëken tïlïlahnë aptao, malalë man talahe iweitopkom ailë tïlëmëihe monoinëken tïwë iweitophe tëtïlëmëi iwaptawëhe. Helë project pëk kunehak organisatie Mulokot slogan omi tïlïtpï “emna malëla aptao, emna pëkëla” katop ailë, Wayanatom omi ailë tïpatakom pëk malalë wantë aptao tïlonkom tïpatakom umïtïnmelë tëweitopkomhe eitop ailë mïhja.

Technology eitop ailë:

Helë lijst emna ipëk eitoponpë miliktoponpë:

• Pampila timilikhem, pen imiliktoptom, pampila tïmilikhem mumkë
• Tïmilikhem ahmit
• Projector upahakëinë enepotop
• Computertom
• Graphic design program tïlïtpï
• Printer

Workshop pëk eitoponpë malalë Ïtëtoponpë molona:

• (Chartered) ëhelowao ëutë pona
• Kanawa, kasulin malalë tëpïhem
• Tëpïhem ëhepanëhtao malalë tëlïhamo (alakapuha alï onti eitop)
• Olokomantom: Tëpïhem jenanom, ëpatënkom malalë omi hahkananom (Palumëpo Tïlïjo omijak, Palumë ponokom omihnë)
• Ïnïktoptom (pakolo)

Helë katïp kunehak Wayana omi hapëkaimëtop ïtoponpë:

1. Akïmatohme kunehak tïwëlënkom Wayana haponkom omi hapëkatoptom emamnëptop malalë mëlëkom pëk ituwalonumatoptom, mëham nekalëtpïhnë VIDS (Ëutë umïtïntom organisatie), Suriname ipëk eitoponpë protocol REDD+ pëk einëhtao, malalë Wayampitom katop Brazil po teihamo nïlïtpï. Malalë United Nations OHCHR Declaration omi ïtoponpë pampila pëk Rights of Indigenous People eitoptom pëk.
2. Ëhmelë man documententom tïhahkaimëi Wayana omijak malalë Nederlands omijak.
3. Stichting Mulokot ëhetuwalonumatop ïpone ëhelowao junutpë ëutë po, moloinë ëtutop kunëtïlï ëhetuwalonumatop malalë tuwalëhe eitop upotoptom ëhelowao awainatoh pona. Helëkom pëk ëhepaimëlïhtao, kunehak ëhmelë ëutë ponokom tumëkhe eluwakom malalë wëlïham huwa.

Stichting Mulokot helëkom pëk kunëtulu:

4. Documententom man tïhahkaimëi, ëhmelë tuwalëhe eitoptom tëlëpoi ëutë kuptë, ejalë tïkatopkom omi hapëkatop petukwatohme ejahe.
5. Tïlïtpï tënepoi pitë ëutë umïtïn tomoja, eneimëtohme ipoh kalepne katohme.
6. Ëutë umïtïntom tïtuwalonumai inëlëhle tïlïtpï pëk, moloinë tupoi ipok lep kane tïhe tïkai.
7. Omi hapëkatop man Nederlands omijao malalë Engels omijao tïhahkaimëi. (Helëkom pëk einëhtao, omi hapëkatop kunehak tïmilikhe Wayana omijao malalë Nederlands omi ipëk teihamoja. Hehmalë aptao kunehak, Nederlands omijak tïhahkaimëihe contract ïtohme ipetukwane/tïne malë malalë copy apëitohme huwa.)
8. Ijuluptëtpï helë omi hapëkatop ïne ëhmelë kunimakhemtë pampila ïtop katïp enepophak iweitohme.
9. Tëkalëi tïlïtpï lëken pitë ëutë umïtïnuja eneimëtohme (Wayana omijao).
10. Tïlïnmatpï Wayana omi hapëkatop pampila tïtïpkaheme tïhe ëhelowao omi ailë.
11. Wayana omi hapëkatop copy tëkalëi ëutë junutpëtomoja umïtïntomoja huwa.
12. Omi hapëkatop umakatoponpë social media po Mulokot pëkënkomoja malalë website pëkëna huwa.
13. Copy tëkalëi omi hapëkatop ïtoponpï tïwëlënkomoja of organisatietomoja (ipohnëptop lanti pëkënkom tapek organisatie, malalë Lanti pëkënkom organisatietom), malalë mëlë copy tëlëi Wayanatomoja tïwëlënkom tulakanamotom malë ëtunëhtao malalë tuwalë tïwëlënkom eitohme omi hapëkatopohpe Wayanatom eitohpëk.

Mulokot nenetpï ailë, kaliponotom utop ituwalonumatop ekalëja tot omi hapëkatop tïkatopkom petukwatohme talïhnao tïpanakmaheme:

• Ëhtuikala eikë, tum kala eikë.
• Ëmëlëlë kaikë, tïwëlënkomoja eikë kapola of ëwumïtïnme ëtïpola. Tanme ëwapëtome of ëwuja manu tot, lome kaikëlë ëweitop ailëlë.
• Helë omi tïmoihem ïlïlïhtao aptao, helë katïp eikë ënipohnëpïla: “tala Lanti helë pëk nipohnëpja, of tïwëlën organisatietom…”, mëlë man belangrijk mela. Ëkatopkomlë helë ëwomikom hapëkatop, tïmoihamo tulakanamotom nimoji “ëpatak” tumëkhe tot aptao. Ëmëlamkomlë manatëi ëpatakom umïtïnme, ëmëlamkomlë tïmoihem mïjatëi ëwepohnëptopkom ailëlë.
• Ëtutëk kaliponotom malë uhpak ipok lëken inenetpïkom pëk tapsik jalï eitoponpëtom pëk, ipokela eitoponpëtom pëk lëkenela tëtuhe, malalë ipohnëptop tëkalëi ipok lëken eitoponpëtom pëkëhnë.

• Ëutë kuptë man ejalë tïmoihemïhpe – ënipohnëpïla eikë pëkënatpë lëken omi hapëkatop ïtohpëk kole tïlïtponkom aptao. (Tanme ipoklë manu man ëhekatïp hapon takïmai aptao, lome ëutë ikuptëhe tïnimoipokom ïjalë.)
• Tuwalë eikë ëhmelëla man tïwëlënkom ënïlïtpï omi hapëkatophe ënïlïtpïme sike – talankom man isela ipëkëla eja tuwalëla. Lome anumhak eitëk kaliponome mëlëkom unola malalë akilimatëk tot omi hapëkatop ëkatopkomhe iwëtïtopkome.
• Malalë man talankom ënïlïtpïkom omi hapëkatop hela. Tohme uwa tanme tïwëlënkom tëmene hapon of otao kalakuli apëhja project ïnanomoja of ëtïpëk teihamoja ipatawëhe aptao. Tuwalë hapon eitëk, pëtuku enetëk kaliponotome malalë wantak kapokële ëmeitïkomoja helë ënïlïtpïkom tïmoihamo pëk, ëhmelë ëtakëlë tïlïtpïme sike.
• Omi hapëkatop tïlïtpï mëlë tulakanamo nimoji lëken tapek of organisatietom nimoji lëken tapek, ëutë ponokom nimojihnë of organisatietom ëutë ponokom malë tëmaminomhamo malalë helë pëk ëpëtomatse iwesitpïtom huwa. (Mulokot Wayana omi hapëkatop imoja tïwëlënkom imoinanom katïplë.)
• Helëhnë talïhnao enetop – omi hapëkätop kaliponotom nimoji man eponala; ahpelahle man tïhehe tëneheme, malalë imoikë nai tïkaihe. Omi hapëkatop ïtoponpë man belangrijk mehnë omi hapëkatop imiliktoponpë katïplë. Lome hapëm lëken ahpela ipëk, ëhmelë kaliponotom ëutë ponokom nïpotpïme sike, ihmatomelë man tot. Omi hapëkatop tïhe ëtakëlë kaliponotomoja aptao man mëlë ëpëtomatse pëkënatpë epohnëptop ïpoja katïp ëtakëlë kaliponome eitop enepoja malalë wantak katop amëipapoja anumhak tëmamine eitohme.

Mïhja itïpkatop malalë eneimëtop

• Omi hapëkatop: Omi hapëkatop Engels omi ailë, Nederlands omi ailë, malalë Wayana omi ailon Mulokot Foundation nïpotpïtom.
• Tïtïpkahem: Mulokot Foundation Develops Consultation Protocol Brochure with Wayana Peoples of Suriname, Cultural Survival, March 29, 2021
• Tïtïpkahem: The Wayana Indigenous Peoples in Suriname and Conservation NGO’s: A “true love” story? Jupta Itoewaki, World Rainforest Movement, March 11, 2019.
• TED Talk aptao mëlë mëlë katoponpë: An Indigenous perspective on humanity’s survival on Earth Jupta Itoewaki, TED, October 21, 2022